مدیریت فضای مجازی و کرونا

در سطح نهاد خانواده باید این سئوالات را پاسخ داد که به ‏راستی با توجه به ویژگی‏‌های فناوری ارتباطات و وجود انبوهی از اطلاعات صحیح و سقیم، چه مقدار و چه نوعی از آن‌ها در چه زمانی مورد نیاز ماست؟ چه مقدار و چه نوعی را می‏‌توانیم و باید برای دیگران توزیع کنیم؟ چه مقدار و چه نوعی را باید حفظ کنیم؟

همه این پرسش‏‌ها گویای اهمیت و ضرورت مدیریت ارتباط است. نهاد خانواده برای آن که از طرفی بتواند نیازهای خود را از طریق فضای مجازی بر طرف کند و از طرف دیگر از تهدیدات آن پیشگیری نماید باید به جایگاه‌هایی که می‌تواند در فرایند عملیات رسانه‌های داشته باشد آگاه شود و مهارت‌های لازم را برای ایفای هر چه بهتر آن نقش به دست آورد.

نقش‌هایی که خانواده و اعضای آن‌ها می‌توانند برای مدیریت و سلامت فضای مجازی به ویژه در فضای کرونایی داشته باشند عبارتند از:

الف) تولید کننده پیام در فضای مجازی

ب) توزیع کننده پیام‌های فضای مجازی

ج) مصرف کننده پیام‌های فضای مجازی

موضوع دیگری که خانواده برای مدیریت فضای مجازی باید روشن کند، انواع نیازهایی است که باید به کمک فن‌آوری ارتباطات بر طرف نماید. بی‌تردید علاوه بر این که نیازهای خانواده‌ها در یک سطح نیست نمی‌توان برای همه خانواده‌ها نیز یک نسخه واحد پیچید. بنابراین هر خانواده‌ای لازم است به تناسب و با توجه به اقتضائات خود نیازهایش را دسته‌بندی کند.

می توان نیازهای اصلی خانواده را در استفاده از فضای مجازی به صورت ذیل تقسیم بندی کرد.

یک) نیازهای ضروری

منظور نیازهای واقعی است که تنها از راه بهره‌گیری از فضای مجازی تأمین می‌شوند و جایگزینی ندارند. مانند این که در قرنطینه خانگی امکان صله ارحام به صورت حضوری برای ما ممکن نیست و باید ضرورتا از امکانات فن‌اوری ارتباطات برای بر طرف کردن این نیاز بهره ببریم

دو) نیازهای ترجیحی

منظور نیازهای واقعی است که حتی در وضعیت کرونایی می‌توان برای آنها جایگزین پیدا کرد و بهره گیری از فضای مجازی ضرورتی ندارد. برای نمونه ما در محیط خانواده می‌توانیم به جای غرق شدن در اطلاعات نه چندان مطمئن رسان‌ه ها به مطاله کتاب‌های مفید بپردازیم.

سه) نیازهای کاذب

بخشی از آنچه ما نسبت به آن احساس نیاز می‌کنیم قطعا کاذب است و اگر خانواده درست آن‌ها را شناسایی کند می تواند به راحتی آن‌ها را مدیریت و کنترل و نهایتا حذف کند. به عنوان مثال احساس نیاز به گشت و گذارهای بدون هدف در فضای مجازی که نهایتا چیزی دستگیر ما نخواهد شد.

چهار) نیازهای مضر

برخی از آنچه ما به آن احساس نیاز می‌کنیم اگر چه ممکن است منشأ واقعی داشته باشد اما چه بسا در پاسخگویی به آن‌ها دچار خطای تشخیصی شویم و خواسته و ناخواسته آن را از راه‌های بر آورده کنیم که ممکن است ضررهای جسمی و روحی برای خانواده‌ها داشته باشد. این نوع نیازها را که از هوای نفس نشأت می‌گیرد، باید در پیگیری اطلاعات و اخبار غلط و یا محتواهای غیر اخلاقی جستجو کرد.

برای آنکه خانواده‌ها در وضعیت کرونایی بهتر بتوانند تعامل خود را با فضای مجازی مدیریت کنند توجه به اصول مدیریت ضروری است که به آن‌ها اشاره می‌کنیم.

برنامه‏‌ریزی

برنامه‏‌ریزی برای رسیدن به هر هدفی، رمز موفقیت انسان در همه عرصه‏‌های زندگی است. از این‏ رو، نخستین گام برای مدیریت فضای مجازی در خانواده کسب آگاهی و تدبیر درباره چگونگی بهره برداری از آن است.

پیامبر اکرمˆ می‏‌فرماید:

ای ابن‏‌مسعود! وقتی می‏‌خواهی کاری انجام دهی، آن را با آگاهی و اندیشه انجام ده و از اینکه کاری را بدون تدبیر [برنامه‏‌ریزی] و آگاهی انجام دهی[1] بپرهیز که خدای تعالی می‏‌فرماید: «همانند آن زن [سبک‏‌مغز] نباشید که پشم‏‌های تابیده خود را، پس از استحکام، وامی‏‌تابید».[2]

بسیاری از مشکلات در نداشتن برنامه‌ریزی پدید می‌آید. پس خانواده در هر نقشی که نسبت به فرایند تولید، توزیع و مصرف محصولات فضای مجازی دارد باید برای چگونگی ایفای هر چه بهتر این نقش برنامه‏‌ریزی کند تا به پشیمانی دچار نشود.

امام علی† می‏‌فرماید: «برنامه‏‌ریزی قبل از کار، تو را از پشیمانی ایمن می‏‌کند».[3]

برنامه‏‌ریزی، لوازمی دارد که تفکر یکی از آن‌هاست؛ اندیشیدن قبل از تعمل با فضای مجازی، موجب می‏‌شود انسان جوانب آن را دقیق‏‌تر ببیند و برای رفع موانع رسیدن به اهداف مورد نظر، درست چاره‏‌اندیشی کند. امام علی† می‏‌فرماید:

فایده فکر کردن، چاره‏‌اندیشی است.[4] کسی که بنشیند و برای حل مشکلات چاره‏اندیشی نکند سختی‏‌ها بر او چیره می‏‌شود.[5]

یکی‏ دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی، بهره‏‌گیری از تجربه‏‌های گذشته است. شکست‏‌ها و پیروزی‏‌های پیشینی تعامل با فضای مجازی، می‏‌تواند آینه‌ای برای موفقیت‏‌های آینده و پیشگیری از ناکامی‏‌های انسان در ارتباط با دیگران باشد. امام علی† می‏‌فرماید: «کسی که تجربه‏‌اش افزون باشد، لغزش‏‌هایش اندک می‏‌شود».[6]

مشورت با افراد باتجربه و بهره‏‌گیری از اندیشه‏ و سوابق موفقیت‏‌آمیز، یکی دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی است. امام علی† در این‏‌باره می‏‌فرماید:

کسی که در رأی خود مستبد باشد، هلاک می‏‌شود و کسی که با مردان با تجربه مشورت کند، اندیشه‏‌های آنان را در رأی خود سهیم می‏کند.[7]

یکی دیگر از لوازم برنامه‏‌ریزی ارتباطی، پیش‏بینی و دوراندیشی است. امام علی† می‏‌فرماید: «عاقل‏‌ترین مردم کسی است که درباره عواقب کارها دوراندیشی کند».[8]

هدف‌‏گزاری

هدف یعنی مقصد و نقطه‏‌ای که همه تلاش‏‌ها به آن معطوف می‏‌شود. انسان در مقام کننده‌کار، باید غرض خود را از کارهایش روشن کند و تمام تلاش خود را برای رسیدن به اهداف به کار گیرد. هدف بهره‌گیری خانواده‌ها از فضای مجازی به باورها، ارزش‌ها و هنجارهای هر خانواده‌ای بستگی دارد.

برای رسیدن به هدف، شناخت توانایی‌ها و ظرفیت‏‌های خانواده، از مهم‏‌ترین عوامل موفقیت آن است. طبیعی است که بافت خانواده‌ها با هم متفاوت است از این رو هر کدام باید به تناسب نیازهای خود اهدافشان را از تعامل با رسانه‌ها روشن کنند. ابهام و سر درگمی در هدف‌گذاری نسبت به بهره برداری از فضای مجازی می‌تواند عواقب خطرناکی داشته باشد. امام علی† درباره این مهم می‏‌فرماید:

از سخنی که روش آن را نمی‏‌شناسی و از حقیقت آن آگاه نیستی، بپرهیز؛ زیرا سخن تو بر عقلت دلالت و گفتارت از میزان معرفتت نشان دارد.[9]

شناخت فرصت‌ها و تهدیدهای فضای مجازی برای نیل به اهداف خانواده در بهره‌گیری از آن یکی از لوازم مدیریت درست فضای مجازی و مهم‏‌ترین عواملی است که ما را در مقابله با پیامدهای منفی آن بالا می‏برد. رسول خداˆ می‏‌فرماید: «به کارهایی تن دهید که توانایی آن‌ها را دارید».[10]

ایشان در سفارشی به ابوذر می‏‌فرماید:

سزاوار نیست مؤمن به کاری بپردازد که سبب خواری وی شود. پرسید: چگونه مؤمن خود را خوار می‏‌کند؟ فرمود: این‌که خود را به اموری مبتلا ‏کند که توانایی نجات از آن را ندارد.[11]

تصمیم‏‌گیری

یکی از مهم‏‌ترین اصول مدیریت ارتباط، تصمیم‏‌گیری است. تصمیم‏‌گیری یعنی: «فرایندی که طی آن بهترین راه‏ حل برای انجام کاری یا اجرای برنامه‏‌ای برگزیده می‏‌شود». تصمیم‌گیری بستگی به آن دارد که ما در تعامل با فضای مجازی در کدام مرحله از فرایند تولید و توزیع و مصرف محصولات رسانه‌ای قرار داریم.

موضوع دیگری که در مدیریت فضای مجازی برای خانواده‌ها بسیار مهم است شناخت پیام‌ها و اغراضی است که متولیان رسانه‌ها در انتشار آن‌ها دارند. خانواده باید پیام‌های خود را نیز به درستی مدیریت و به گونه‏‌ای عمل کند که سلامت ارتباطی خود و جامعه را به مخاطره نیندازد:

(الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِکَ الَّذِینَ هَدَاهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِکَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبَابِ)‏[12]

آنان که به سخن گوش فرامی‏‌دهند و بهترین آن را پیروی می‏‌کنند؛ اینان‏اند که خدایشان راه نموده و اینان‏اند همان خردمندان.

همیشه برای رسیدن به اهداف ارتباطی، با توجه به عناصر ساخت پیام، به ویژه نحوه ارائه آن راهکارهای گوناگونی وجود دارد. برای آن‌که بخواهیم با کسی ارتباط برقرار کنیم می‏‌توانیم از راه‏‌ها و روش‏‌های مختلفی اقدام کنیم، ولی باید دید کدام شیوه بهتر و مؤثرتر است و ما را با کمترین هزینه به هدف می‏‌رساند.

انسان در موقعیت گیرنده پیام نیز وظیفه دارد اطلاعات دریافتی و ذخیره شده خود را نیز مدیریت کند؛ زیرا هر کس در مقابل آنچه می‏‌شنود و می‏‌بیند مسئول است:

(وَلَا تَقْفُ مَا لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَالْبَصَرَ‏ وَالْفُؤَادَ کُلُّ أُولَـئِکَ کَانَ عَنْهُ مَسْئُولًا) [13]

از آنچه به آن آگاهی نداری، پیروی مکن؛ چراکه گوش و چشم و دل، همه مورد سؤال‏اند.

از نگاه قرآن کریم، انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‏‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‏‌گشاید:

(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ)‏[14]

و چون لغوی بشنوند از آن روی برمی‏‌تابند و می‏‌گویند : «کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما ، جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.»

بعد دیگر مدیریت ارتباطات، قرار گرفتن در موقعیت‏‌هایی است که انسان از آن‌ها اثر می‏‌پذیرد. از این ‏رو، پیشوایان معصوم ما را به هم‌نشینی با صالحان و حضور در مجالس ذکر و عبادت، توصیه و تشویق، و از مجالست با افراد فاسد و حضور در مجالس آنان نهی کرده‏‌اند.[15] امام علی† می‏‌فرماید:

هم‏نشینی با مردم هواپرست، ایمان را از خاطره‏‌ها به دست فراموشی می‏‌سپارد و سبب حضور شیاطین می‏‌شود.[16]

امام جواد(ع) هم می‏‌فرماید:

هر کس به گوینده‏‌ای گوش سپارد، بنده او شده است. پس اگر سخنگوی خدا باشد، خدا را بندگی کرده و چنانچه شیطان باشد، شیطان را بندگی کرده است.[17]

انسان مؤمن به هر سخنی گوش نمی‏‌سپارد و دریچه دیده به هر سو نمی‏‌گشاید:

(وَ إِذَا سَمِعُوا اللَّغْوَ أَعْرَضُوا عَنْهُ وَ قَالُوا لَنَا أَعْمَالُنَا وَ لَکُمْ أَعْمَالُکُمْ سَلاَمٌ عَلَیْکُمْ لاَ نَبْتَغِی الْجَاهِلِینَ)‏[18]

و چون لغوی بشنوند، از آن روی برمی‏‌تابند و می‏‌گویند: کردارهای ما از آنِ ما و کردارهای شما از آنِ شماست. سلام بر شما! جویای [مصاحبت] نادانان نیستیم.

در برخی روایات، از رعایت حقوق ابزارهای‏ ارتباطی سخن به میان آمده که ناظر به مدیریت ارتباط است. برای نمونه، امام سجاد† می‏‌فرماید:

حق گوش این است که نگذاری هر سخنی را وارد قلبت کند، مگر روزنه‏‌ای پاک که در دلت نیکی پدید آورد یا مایه دستیابی به اخلاقی شایسته گردد. چون گوش راه ورود گفتار به قلب است، که معانی گوناگون نیک یا بد را به دل می‏‌رساند.[19]

از این سخنان به خوبی روشن می‏‌شود که انسان به یقین از هم‏نشینی و انس با دیگران به ویژه رسانه‌ها متأثر می‏‌شود؛ به گونه‏‌ای که حتی تا حد بندگی آنان پیش می‏‌رود. بنابراین، مراقبت بر ارتباط با دیگران، به ویژه در بهره‏‌گیری از فناوری ارتباطات که به مثابه فرد یا گروه عمل می‏‌کنند، بسیار مهم و برای حفظ و تداوم سلامت ارتباطی انسان حیاتی است. این واقعیت را مولوی به زیبایی در قالب مثنوی به بیان کرده است.[20]

کنترل و نظارت

اسلام، اهرم نظارت درونی را برای تأمین سلامت ارتباطی فرد و جامعه در نظر گرفته ‏است. مراقبت به ما کمک می‏‌کند در مسیر ارتباطات درست حرکت کنیم و در میزان، منبع‏ و نوع اطلاعاتی که قرار است ذخیره‏ کنیم، به دست آوریم یا توزیع نماییم، مراقبت‏‌های لازم را درنظر بگیریم.

(فَلْینْظُرِ الْإِنْسَانُ إِلَی طَعَامِهِ)‏[21]

پس انسان باید به خوراک خود بنگرد.

در برخی احادیث چنین آمده که منظور از «طعام» در این آیه، غذای روحی و معنوی انسان، یعنی دانش و اطلاعات مورد نیاز آدمی است که به واسطه ارتباطات خود به دست می‏‌آورد.[22] از این ‏رو، انسان در برابر اطلاعات گردآوری‏‌شده خود از راه شنیده‏‌ها و دیده‏‌ها، مسئول است.

فناوری انسان‏‌گونه ارتباطات، ممکن است صالح یا فاسد باشد و هم‏‌نشینی با آن‌ها می‏‌تواند اثر مثبت یا منفی در انسان برجا بگذارد. در منابع دینی درباره مجالست با افراد بسیار سخن گفته‏‌اند؛ زیرا هم‏نشینی با افراد بر افکار و اخلاق انسان اثر می‏‌گذارد. از این ‏رو، قرآن کریم نتیجه معاشرت با بدان را این‌گونه ترسیم می‏‌کند:

(وَ یوْمَ یعَضُّ الظَّالِمُ عَلَی یدَیهِ یقُولُ یا لَیتَنِی اتَّخَذْتُ مَعَ الرَّسُولِ سَبِیلاً یا وَیلَتَا لَیتَنِی لَمْ أَتَّخِذْ فُلاَناً خَلِیلاً لَقَدْ أَضَلَّنِی عَنِ الذِّکْرِ بَعْدَ إِذْ جَاءَنِی وَ کَانَ الشَّیطَانُ لِلْإِنْسَانِ خَذُولاً)[23]

و روزی است که ستمکار دست‏‌های خود را می‏‌گَزد [و] می‏‌گوید: ای‏ کاش با پیامبر راهی برمی‏‌گرفتم. ای‏ وای! کاش فلانی را دوست [خود] نگرفته بودم. او [بود که] مرا به گمراهی کشانید، پس‏ از آن که قرآن به من رسیده بود؛ و شیطان همواره خوارکننده انسان است.

افزون بر خانواده‌ها متولیان فناوری ارتباطات نیز وظیفه دارند با اقدامات پیشگیرانه و نظارت بر روند تولید و توزیع اطلاعات در جهت ترویج ارزش‏‌های اخلاقی و تقویت نهادهای اجتماعی- که می‏‌توانند معیارها و استانداردهای ارتباطات و اطلاعات را تعیین و کنترل کنند - بسیار کاربرد داشته باشند. از این نظر، به کارگیری رسانه‏‌ها از جهت آموزش و توسعه اخلاق فردی و اجتماعی مهم است.

در طرف مقابل، انسان در مقام گیرنده پیام و کسب اطلاعات، باید همین دو اصل، یعنی پیشگیری و نظارت را در ارتباطات خود با هم‏نوعان و فناوری ارتباطات در نظر داشته باشد.

با توجه به آنچه گذشت می‌توان چنین نتیجه گرفت که نهادهای اجتماعی به ویژه نهاد خانواده که در وضعیت کرونایی از موقعیت کاملا ویژه‌ای برای مدیریت فضای مجازی برخوردار است با دو اصل اساسی، پیشگیری و درمان، می‌تواند به رسالت خطیر خود عمل کند.

نهاد خانواده با تکیه بر سواد رسانه‌ای، توجه به پیامدهای منفی آن‌ها و اصول مدیریت فضای مجازی، پیشگیری به ما کمک می‏‌کند در دام آلودگی‏‌های اطلاعات فاسد گرفتار نشویم. در ادیان الهی و به ویژه دین مبین اسلام، بیشترین توصیه‏‌ها و رهنمودهای اجتماعی برای چگونگی مهار قدرت، به صورت درونی و بیرونی اختصاص‏ یافته است. تقوا به عنوان مهم‏‌ترین اصل اخلاقی، سبب مهار قدرت انسان از درون می‏‌شود.[24]

مدیریت فضای مجازی با تکیه بر تقوای خانوادگی سبب پیشگیری از آلودگی‏‌های ارتباطی می‌شود و همچون زرهی است که انسان را از آلودگی‏‌های روحی در امان می‏‌دارد؛ کارکرد دیگر تقوا، توجه و هشیاری در برابر وسوسه‏‌های شیطان و لغزشگاه‏‌هایی است که او برای اغوای انسان در نظر گرفته است. [25]

تقوا، در ایمان انسان به مبدأ و معاد ریشه دارد و کارآمدترین، کم‏‌هزینه‏‌ترین، عمومی‏‌ترین و مؤثرترین اهرم برای مهار انسان در برابر آلودگی‏‌های ارتباطاتی و اطلاعاتی است و ویژگی‏‌های آن عبارت‏‌اند از:

ـ همچون کانون خودجوشی در باطن فرد قدرتمند، پنهان است؛

ـ موجب خودمهاری فرد قدرتمند می‏‌شود؛

ـ از ابتدای اقدام به تولید قدرت و پیش از مرحله اعمال قدرت، ظاهر می‏‌شود؛

ـ تقوا همواره مرزهای ممنوعه اِعمال قدرت را در منظر قدرتمندان قرار می‏‌دهد؛

ـ به صورت نیروی پیشگیرانه، انسان را از ورود به منطقه ممنوعه بازمی‏‌دارد؛

ـ درکنار کم هزینه‏‌بودن موجب صرفه‏‌جویی در دیگر هزینه‏‌ها برای کنترل قدرت می‏‌شود؛

ـ اعمال قدرت را از ایجاد خسارت‏‌ها و به دنبال آن، انسان را از بروز ندامت‏‌های پی‏‌درپی مصون می‏‌دارد.[26]

طبیعی است که انسان در مسیر حرکت خود به دلایلی مرتکب خطا می‌شود و به بیماری‌های روحی دچار می‌شود این‌جاست که توبه و بازگشت به سوی خداوند که جنبه درمان و اصلاح دارد ، سبب بازیابی سلامت و پاکی روح آدمی می‏‌شود دین، در لغزش‏‌ها، توبه و بازگشت به سوی خدا را تنها راه بازیافت این سلامت به فرد و جامعه می‏‌داند.[27]

حجت الاسلام و المسلمین حجت الله بیات

عضو هیئت علمی و معاون گروه روانشناسی و ارتباطات دانشگاه قران و حدیت

دفتر مطالعات اسلامی و ارتباطات حوزوی پژوهشگاه فضای مجازی

رونوشت:

[1]. (وَلَا تَکونُوا کالَّتِی نَقَضَتْ غَزْلَهَا مِن بَعْدِ قُوَّهٍ أَنکاثًا) (نحل: 92).

[2]. بحارالانوار، ج74، ص110.

[3]. همان، ج68، ص336.

[4]. میزان الحکمه، ج2، ص551.

[5]. غرر الحکم و دررالکلم، ح ۸۶۷۱.

[6]. همان، ح ۷۲۹۳.

[7]. نهج البلاغه، حکمت 161.

[8]. میزان الحکمه، ج2، ص386.

[9]. غرر الحکم و دررالکلم، ح10957.

[10].کنزالعمال، ح5299.

[11]. المعجم الکبیر، ج12، ص312.

[12]. زمر: 18.

[13]. اسراء: 36.

[14]. قصص 55.

[15]. کافی، ج‏4، ص695.

[16]. نهج البلاغه، خ86.

.[17] «مَنْ أَصْغی إِلی ناطِق فَقَدْ عَبَدَهُ، فَإِنْ کانَ النّاطِقُ عَنِ اللّهِ فَقَدْ عَبَدَ اللّهَ وَ إِنْ کانَ النّاطِقُ ینْطِقُ عَنْ لِسانِ إِبْلیسَ فَقَدْ عَبَدَ إِبْلیسَ» (بحار الانوار، ج26، ص239).

[18]. قصص: 55.

[19] . «وَ أَمَّا حَقُّ السَّمْعِ فَتَنْزِیهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ طَرِیقاً إِلَی قَلْبِک إِلَّا لِفَوْهَهٍ کرِیمَهٍ تُحْدِثُ فِی قَلْبِک خَیراً أَوْ تَکسِبُک خُلُقاً کرِیماً فَإِنَّهُ بَابُ الْکلَامِ إِلَی الْقَلْبِ یؤَدِّی إِلَیهِ ضُرُوبُ الْمَعَانِی عَلَی مَا فِیهَا مِنْ خَیرٍ أَوْ شَرٍّ». (تحف العقول، ص255)

[20]. مثنوی مولوی، دفتر سوم.

فهم آب است و وجود تن سبو

چون سبو بشکست ریزد آب ازو

این سبو را پنج سوراخ است ژرف

اندرو نه آب مانَد خود نه برف

امر غضوا غضه ابصارکم

هم شنیدی راست ننهادی تو سم

از دهانت نطق فهمت را برد

گوش چون ریگ است فهمت را خورد

همچنین سوراخ‏های دیگرت

می‏کشاند آب فهم مضمرت

[21]. عبس: 24.

 [22] تفسیر البرهان، ذیل آیه.

[23]. فرقان: 27-29.

[24] نک: فلسفه قدرت، ص265. نیز مائده: 8؛ فتح: 29؛ نحل:90؛ آل عمران: 134؛ یونس: 35؛ بقره: 256؛ نساء: 60؛ زمر: 17؛ حجرات: 6.

[25]. اعراف: 201.

[26]. نک: فلسفه قدرت، ص397 – 399.

[27].آل‏ عمران: 135.