به عنوان نمونه، قرآن، دعا را عبادت میداند، اعم از آنکه اجابت شود یا نشود: «وَ قَالَ رَبُّکمْ ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکمْ إِنَّ الَّذِینَ یسْتَکبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِینَ؛ پروردگارتان فرمود: مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم. کسانى که در پرستش من کبر مىورزند بهزودى خوار در دوزخ در آیند.» قرآن از انسانها خواسته است که خدا را از روی خوف و طمع، «وَادْعُوهُ خَوْفاً وَ طَمَعاً» و همراه با اخلاص، «وَادْعُوه مُخلِصینَ لَهُ» و در حال گرفتاری و راحتی و با یاد کردن نامهای نیکوی الهی، «وَ لِلَّهِ الأسماءُ الحُسْنی فَادْعُوهُ بِها» بخوانند. با این حال خداوند اجابت خود را منوط به قبول دعوت الهی از سوی بندگان دانسته است، آنجا که میفرماید: «فَلْیَسْتَجیبُوا لِی وَ لْیُؤمِنُوا بِیلَعَلَّهُمْ یُرشِدُونَ؛ پس [آنان] باید فرمان مرا گردن نهند و به من ایمان آورند، باشد که راه یابند.»
قرآن در جاى دیگر تصریح میکند که اگر دعا و مناجات بندگان نباشد، به معناى اعلان بینیازى آنان از ساحت حضرت حق بوده و نتیجه آن بیاعتنایى خداوند به تارکان دعاست: «قُلْ مَا یعْبَأُ بِکمْ رَبِّی لَوْلَا دُعَاؤُکمْ؛ بگو: اگر دعاى شما نباشد، پروردگارم هیچ اعتنایى به شما نمیکند.»
قرآن از مردم میخواهد که در حال رفاه و دشوارى، از روى خوف یا طمع با خدایشان به مناجات بپردازند و از اینکه مردم تنها در سختى و اضطرار به ساحت الهی و درگاه بندهنوازش روى میآورند، از آنان گله کرده است، آنجا که میفرماید: «وَإِذَا مَسَّ الْإِنْسَانَ الضُّرُّ دَعَانَا لِجَنْبِهِ أَوْ قَاعِدًا أَوْ قَائِمًا فَلَمَّا کشَفْنَا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ کأَنْ لَمْ یدْعُنَا إِلَی ضُرٍّ مَسَّهُ؛ و چون انسان را آسیبى رسد ما را به پهلو خوابیده یا نشسته یا ایستاده میخواند و چون گرفتاریاش را برطرف میکنیم، چنان میرود که گویى ما را براى گرفتارى که به او رسیده، نخوانده است.»
قرآن همچنین از زبان پیامبران، دعاها و مناجاتهاى مختلفى، بهویژه در بزنگاههاى دعوت مردم و برخورد با بنبستها نقل کرده است؛ چنانکه زیباترین مضامین و والاترین درخواستهای شایسته در قرآن به صورت دعا آمده است.
در جوامع روایی فریقین به دعا از جهات گوناگون توجه شده است؛ در بخش قابل توجهی از این روایات به اهمیت و جایگاه دعا در زندگی فردی و اجتماعی توجه شده و در بخش دیگر به موضوعاتی مانند رابطه دعا با عمل یا قضا و قدر پرداخته شده و در بخشهای دیگر از شرایط و آداب دعا سخن به میان آمده است.
در این دست از روایات، دعا، مخّ و مغز عبادت، سلاح مؤمن و سلاح پیامبران معرفی شده است. شناخت موانع استجابت دعا و شیوههای مطلوب مناجات با خدا، بخش دیگری از این روایات است و گذشته از آموزههای دعا، مضامینی بلند از متن دعاها نیز آمده است.
حجتالاسلام دکتر علی نصیری
رئیس مؤسسه معارف وحی و خرد
ماهنامه مهر و ماه
8/24/2017 5:41:03 PM